هر چند تاریخ مصرف چوب در ایران چندان معلوم نیست ولی از خلال نوشته‌های محققان، مورخان و باستان شناسان می توان استنباط کرد که در ایران عصر حجر استفاده از چوب مرسوم بوده، و به نوشته‌ی رومن گیرشمَن – باستان شناش و ایران شناس معروف فرانسوی – مردم بومی ایران که قرن ها قبل از مهاجرت آریایی ها در ایران می زیستند، در حدود ۴۲۰۰ ق.م از چوب برای خانه سازی استفاده میکرده اند و نقش یک لوح مربوط به ۳۰۰۰ سال ق.م که در شوش به دست آمده، نشان می دهد استفاده از چوب برای ساخت وسایلی نظیر نردبان در این دوره مرسوم بوده است. همچنین از بررسی قطعه ای چوبی که در یکی از قبرهای متعلق به ۵۰۰۰ سال ق.م در اطراف شهرستان فسا به دست آمده و نوع آن درخت گلخونک تشخیص داده شده، مشخص می شود که در آن زمان ایرانیان برای ساخت ابزارهای مختلف از چوب استفاده میکرده اند. در اکتشافات باستان شناسی چراغعلی تپه (مارلیک تپه) – که در استان گیلان قرار دارد – نیز ماکت گاو آهنی با دیرک بلند به دست آمده که نشان دهنده‌ی استفاده از چوب در ساخت گاوآهن و سایر وسایل کشاورزی است.
افزون بر این، از مطالعه‌ی آثار مورخینی مانند هرودوت، گزنفون و کنت کورث استنباط می شود، استفاده از چوب در دوره‌ی هخامنشیان -۳۳۰ تا ۵۵۰ ق.م – بسیار مرسوم و متداول بوده است. چنانکه گزنفون در مورد سلاح جنگی ایرانیان به نیزه‌هایی که از چوب نوعی سنجد ساخته شده بود، اشاره کرده و متذکر شده است: ایرانیان برای فتح سارد از ارابه‌های چند محوره‌ی بزرگی که در وسط آن برجی چوبی برای استقرار تیراندازان وجود داشته، استفاده کرده اند. در همین دوره، به غیر از ادوات جنگی، برای امور کشاورزی، کشتی سازی و خانه سازی نیز از چوب استفاده می شد و نقش یک گاوآهن که مربوط به سال ۴۰۰ ق.م است، به خوبی نحوه استفاده از چوب در کشاورزی را نشان می دهد. برخی از پژوهشگران نیز اظهار کرده اند که بعضی از پوشش‌های تخت جمشید چوبی بوده و بر اثر آتش سوزی از بین رفته است. گروهی دیگر صریحاً اظهار کرده اند که برای سقف بندی کاخ‌های شوش و تخت جمشید از چوب سدر لبنان استفاده شده است. از دوره‌ی سلوکیه، مدارک قابل توجهی مبنی بر استفاده از چوب در هنر و صنعت آن زمان در دست نیست، در دوره‌ی اشکانی جز در مواردی مانند تیروکمان سازی، سایر صنایع از جمله صنایع مرتبط با چوب، از دوره‌ی هخامنشی ها عقب تر بوده است. با این وجود علی رغم آن که معماری این دوره به پای معماری دوره‌های پیش تر نمی رسد، استفاده از چوب در ساختمان ها کاملا رواج داشته است.
در دوره‌ی ساسانیان، استفاده از کلافهای چوبی در میان دیوارها به ظاهر برای استحکام بخشیدن به دیوارها، معمول بوده است. همچنین از چوب برای قالب سازی طاق و گنبدهای ابنیه استفاده می شده است.
بهره گیری از چوب برای مصارف جنگی نیز در دوره‌ی ساسانیان اهمیت ویژه ای داشته است چنانکه پیاده نظام از سپرهایی که با ترکه ساخته شده بود، استفاده میکردند و در جنگ ها از منجنیق‌های بزرگ چوبی که به وسیله‌ی فیل‌های قوی هیکل حمل میشد، بهره می گرفتند.
بعد از ظهور اسلام، استفاده از چوب در زمینه‌های مختلف از جمله در معماری ادامه یافت و هنرمندان ایرانی در دوره‌ی صدر اسلام آثار جالبی از خود برجای گذاشتند که برای نمونه می توان به درها و منبر مسجدی که به دستور ابومسلم خراسانی در نیشابور ساخته شد و بعدا به وسیله‌ی عمروبن لیث صفاری تکمیل شد، اشاره کرد. در دوره‌ی سلجوقی نیز نه تنها استفاده از چوب در هنر و صنعت آن زمان مرسوم و متداول بوده بلکه به تزیین آن نیز توجه خاصی می شده است. از بررسی دو قطعه از یک منبر که ساخت قرن دوازدهم م. – اواخر دوره‌ی سلجوقی – است و هم اینک در موزه‌ی متروپولیتن نگهداری میشود، استنباط میشود در دوره‌ی مذکور تزیین چوب با گل و بوته – چیزی شبیه به منبت کاری فعلی – رواج داشته است. کما اینکه بر روی یکی از قطعات یادشده کتیبه ایی چند سطری به خط کوفی و طرح‌های گیاهی کنده کاری شده و بر روی قطعه ای دیگر که قسمتی از چارچوب منبر است طرح‌های درشت نخل، نام وقف کننده و تاریخ آن – سال ۵۴۶ ه.ق – کنده کاری شده است.
کنده کاری و منبت کاری چوب در دوره‌های ایلخانی و تیموری هم ادامه پیدا میکند. و در برخی از آثار دوره‌های مذکور شاهد ترکیب نقوش ایرانی با طرح‌های چینی هستیم. از آثار چوبی قابل ذکر که به ادوار مذکور مربوط میشود، میتوان به منبر مسجد نایین که تاریخ ۷۱۱ ه. ق. را دارد و با اشکال هندسی و برگهای مدور تزیین شده و نیز صندوق مرقد حضرت عبدالعظیم در شهر ری اشاره کرد.
در نیمه‌ی دوم قرن چهاردهم م – سده‌ی هشتم ه.ق – صنعت چوب ایران ، به خصوصی در ترکستان غربی از لحاظ فنی و هنری به درجات بالایی رسید؛ یک رحل چوبی که هم اکنون در موزه‌ی متروپولیتن نیویورک موجود است، نمونه‌ی خوبی از منبت کاری این دوره به حساب می آید و بر روی آن علاوه بر نام دوازده امام، نام سازنده‌ی آن، حسن بن سلیمان اصفهانی و سال ساخت اثر یعنی ذیحجه‌ی ۷۶۱ ه.ق حک شده است.
گفتنی است که در عصر تیموریان، شیوه‌ی کار صنعتگران و هنرمندان آثار چوبی در دوره‌ی ایلخانی ادامه مییابد.
از نمونه‌های خوب این دوره یک منبت متعلق به نیمه‌ی دوم قرن پانزدهم م – سده‌ی نهم ه.ق – قابل اشاره است که در موزه‌ی متروپولیتن نگهداری می شود. رویه‌ی این دولنگه درب، به قطعات مربع شکل تقسیم و داخل هر کدام نیز تقسیمات دیگری شده و تزیینات آن عبارت است از اشکال هندسی و برگهای ظریفی که معمولاً تذهیب کاران دوره‌ی تیموری از آن استفاده میکردند. نمونه‌ی مشابه این دربها، تابوتی است در مدرسه‌ی طراحی رپرویدانس که به ظن قوی در رمضان ۸۷۷ ه.ق فوریه‌ی ۱۴۷۳ میلادی – در مازندران ساخته شده و دارای تزیینات یاد شده است.
دانسته‌های ما در خصوص صنایع و هنرهای مرتبط با چوب در دوره‌ی صفویه بیشتر به مشاهده و بررسی درهای مساجد ایران و ترکستان غربی و آنچه در موزه‌هایی چون موزه‌ی گلستان تهران و موزه‌ی برلین آلمان وجود دارد، مربوط می شود. از نمونه‌های ارزنده‌ی این دوره یک جفت درب ساخت علی بن صوفی به سال ۹۱۵ ه.ق -۱۵۰۹ میلادی – و یک لنگه درب دیگر ساخت حبیب ا… به سال ۹۹۵ ه.ق -۱۵۹۰ میلادی – قابل اشاره است.
در دوران افشاریه، زندیه و قاجاریه، صنعت چوب ایران رو به زوال نهاد و آنچه طی قرون هفدهم و هجدهم میلادی ساخته شده به جای کنده کاری و منبت کاری، اغلب دارای تزیینات نقاشی شده به وسیله‌ی رنگ روغن است و یک جفت از آنها که متعلق به عمارت چهل ستون بوده؛ در موزه‌ی متروپولیتن و یک جفت دیگر در موزه‌ی ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود.
بدون تردید، تأسیس مدرسه‌ی صنایع قدیمه به سال ۱۳۰۹ ه.ش توسط استاد حسین طاهرزاده بهزاد، گام مهمی در احیاء صنایع دستی و هنرهای مستظرفه‌ی ایران از جمله هنرهای مرتبط با چوب بوده است، گو اینکه در پی تعطیل این مرکز مهم آموزشی و تولیدی در سالهای بعد، دیگر هنرمندان هنرهای سنتی نتوانستند زمینه‌ی مناسب و عرصه‌ی مطلوبی برای بروز خلاقیت و ارایه‌ی آثار شاخص هنری داشته باشند. خوشبختانه در حال حاضر نیز کارگاههای متعددی از هنرهای مرتبط با چوب از جمله در زمینه‌ی خاتم سازی، منبت کاری، معرق کاری، منبت و معرق، سازسازی سنتی، نازک کاری چوب و … در سطح کشور به کار و فعالیت مشغولند ضمن آنکه کارگاههای نمونه سازی از آثار مختلف چوبی در سازمان میراث فرهنگی کشور در تهران، شیوه‌های صحیح تولید آثار مذکور را به علاقه مندان ارایه میدهند.
مهمترین آثار بازمانده چوبی ایران
به طور کلی مهمترین آثار بازمانده از روزگاران گذشته که میتواند حکایتگر تولید فراورده‌های چوبی و بهره گیری از چوب به عنوان ماده‌ی اولیه‌ی مناسب و شکل پذیر باشد، به شرح زیر است:
۱- یک لنگه درب چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز که مربوط به دوره‌ی عمروبن لیث صفاری است و دارای زیرسازی از چوب تبریزی است و روی آن با خلال‌های از چوب گردو، نقوش پنج ضلعی بسیار زیبایی ساخته شده و دارای میخ‌های آهنین برجسته و کوچک است و در موزه‌ی پارس شیراز نگهداری میشود.
۲- یک سر دراز چوب کاج، ساخت سده‌ی چهارم ه.ق که با ظرافت کاملی به قطر سه سانتیمتر با خط کوفی کنده کاری شده است.
۳- دولنگه درب از چوب چنار به ابعاد ۲۵۰×۱۳۰ سانتیمتر که هر لنگه دارای ۳ کتیبه‌ی ظریف منبت کاری است و متعلق به قرن چهارم ه.ق است.
۴- درب امامزاده سید سلطان نایین که از چوب گردو ساخته شده و متاسفانه تاریخ ساخت آن محو شده است.
۵- درب چوبی، از چوب توت، با نقوش برجسته، به امضاء مرجان بن عبدا… با تاریخ ساخت ۷۵۴ ه.ق که حدود ۲ متر ارتفاع دارد و قسمت بالایی آن به شکل قوسی است و دارای گل میخ‌های بزرگ آهنی است.
۶- منبر چوبی مسجد سوریان بوانات در استان فارس با تاریخ ساخت ۷۷۱ ه.ق که دارای ده پله با چوب گردو است و با نقوش چند ضلعی به ابعاد تقریبی ۶×۶ سانتیمتر مزین شده و در گنجینه‌ی دوران اسلامی در تهران نگهداری می شود.
۷- درب مسجد جامع کبیر یزد مربوط به قرن هفتم ه.ق، به طول هشت متر که هر لنگه‌ی آن دو متر پهنا دارد و روی آن کنده کاری معرق به عمل آمده است.
۸- درب مسجد فیض کاشان که خواجه عمار به سال ۸۸۹ ه.ق آن را ساخته است.
۹- درب خاتم امامزاده زید در بازار کفاش ها که ساخت شیراز بوده و به دوره‌ی صفویه تعلق دارد.
۱۰- درب ساختمان مقبره‌ی طاهر منصور در کاشان که منبت ظریفی بر روی چوب گردو است و به سال ۹۲۳ ه.ق ساخته شده است.
۱۱- نخل سوگواری ، ساخته شده در دوره‌ی صفویه به طول ۸ متر که پایه‌های آن از چوب صنوبر، بدنه ها از چوب چنار و معجرها از چوب توت ساخته شده و در یزد نگهداری می شود.
۱۲- درب نقاشی شده با رنگ و روغن از چوب چنار با زمینه‌ی مطلا و نقش گل و بلبل که مربوط به دوره‌ی قاجاریه است و به ظاهر متعلق به ساختمان لقانطه – مهمانخانه‌ی بزرگ تهران – در دوره‌ی مذکور است.
۱۳- اتاق خاتم در کاخ مرمر تهران که کار گروهی از هنرمندان خاتم کار در دوران معاصر است.
۱۴- تالار خاتم در محل مجلس شورای اسلامی که کار گروهی از هنرمندان خاتم کار در دوران معاصر است.
۱۵- یک دستگاه چنگ ، ساخت استاد قنبری مهر که هم اکنون در سازمان میراث فرهنگی کشور نگهداری می شود.
۱۶- منبر چوبی کار گروهی هنرمندان مدرسه‌ی صنایع قدیمه از خراطی، منبت کاری و معرق و… موجود در موزه‌ی هنرهای ملی ایران در تهران.
۱۷- میز خاتم موجود در کاخ موزه‌ی سعدآباد و میز خاتم موجود در سازمان میراث فرهنگی کشور که کار هنرمندان خاتم کار کشورمان در دوران معاصر است.
۱۸- تعدادی از آثار مختلف نازک کاری چوب، کار استاد عبدالمجید نعمتیان و استاد علی اکبر بهزادیان در سنندج که هم اکنون در نمایشگاه دائمی آثار صنایع دستی معاصر ایران نگهداری میشود.
۱۹- میز منبت و معرق ، کار استاد امامی موجود در موزه‌ی صاحبقرانیه از مجموعه‌ی کاخ موزه‌های نیاوران.
به هرحال، هم اکنون نیز از چوب به عنوان یکی از مواد اولیه ی ساخت انواعی از صنایع دستی و هنرهای مرتبط با چوب نظیر خاتم، منبت، معرق، مشبک، نازک کاری، کنده کاری، خراطی و… استفاده میشود.