چوب، ماده ای است که به وفور در طبیعت و مناطق مختلف کره‌ی زمین وجود دارد و از جمله موادی است که از دورترین زمان ها تا به امروز مورد استفاده‌ی بشر بوده و انسانها همواره بخش مهم یا لااقل قسمتی از نیازهای مصرفی خود را از طریق این ماده که انواع و اقسام بسیار متنوع و گوناگونی دارد، تأمین می کرده اند ضمن آن که چوب عرصه ای مناسب برای بروز ذوق، استعداد، هنر و خلاقیت صنعتگران و هنرمندان به صورتهای مختلف بوده است.
از قدیمی ترین هنر مرتبط با چوب که به یقین خراطی است تا جدیدترین آن، که سوخت و نقاشی روی چوب است و تا دشوارترین و غامض ترین هنرهای شناخته شده از چوب که به ظن قوی خاتم سازی و گره چینی است، همه و همه زمینه‌های گسترده ای را برای به ثبت رساندن هنر انسانهایی که ایمان و اعتقاد راسخ به منبع اصلی وحی و زاینده‌ی نور و زیبایی داشته و صبوری و متانت را با ذوق و هنر مقدس خود توأم و همراه ساخته اند، فراهم آورده است و چنین است که علیرغم خصوصیات و ویژگی‌های چوب که عدم پایداری در برابر عوامل جوی و دیگر عوامل محیطی و نداشتن مقاومت کافی در برابر حمله‌ی قارچ ها، ویروسها و میکروب ها از جمله‌ی آن است و نیز این که نگهداری آن حتی در موزه ها شرایط خاصی را میطلبد، بخش قابل ملاحظه و در خور تحسین از آثار هنری موجود در گنجینه‌های هنری را محصولات و هنرهای مرتبط با چوب تشکیل میدهد.
ایران، سرزمینی است که با وجود شرایط نه چندان مناسب جوی، ناچیز بودن متوسط بارندگی سالانه و کم توجهی به حفظ و مراقبت از جنگل ها که به ویژه طی سده‌ی حاضر شاهد و ناظر آن بوده ایم، از گذشته‌های دور یکی از پایگاه‌های تولید و عرضه‌ی صنایع، حِرَف و هنرهای مرتبط با چوب بوده است.
طی قرون و اعصار متمادی صنعتگران هنرمند ایرانی، همچون دیگر عرصه ها در زمینه‌ی هنرهای مرتبط با چوب نظیر خراطی، کنده کاری، مشبک کاری، منبت کاری، گره چینی، نازک کاری و خاتم سازی و… زیباترین و نفیس ترین آثار را پدید آورده اند که هم اکنون زینت بخش موزه ها و دیگر مراکز هنری در سراسر دنیا است. لذا آشنایی علاقه مندان به هنرهای صناعی ایران و پژوهشگران و دانشجویان عزیز با سوابق، ویژگی ها و چگونگی و نحوه‌ی تولید آثار و صنایع و هنرهای مرتبط با چوب، امری ضروری است.
آشنایی با چوب
بی شک فراوان ترین ماده‌ی موجود در طبیعت که از روزگاران گذشته مورد استفاده‌ی انسانها قرار داشته، چوب است. چوب، این ماده‌ی سخت که ریشه، ساقه و شاخه‌ی درختان را تشکیل میدهد و بخش اعظم قسمت زیر پوست، تنه و شاخه درخت ها و درختچه ها را به وجود می آورد و تا حدی در گیاهان علفی هم مشاهده می شود، شامل دو قسمت است:
الف) زنده چوب
قسمت خارجی مجاور پوست گیاه که از لحاظ فیزیولوژیکی در واقع قسمت فعال چوب است.
ب) دلچوب
در واقع قسمت داخلی درخت بوده و مرکب از سلول‌های مرده است، از زنده چوب تیره تر و عموماً از آن سخت تر و بادوام تر است. گفتنی است که هر قدر بر قطر و سن درخت افزوده شود، دلچوب هم بزرگتر میشود تا جایی که قسمت اعظم تنه‌ی درخت را تشکیل میدهد.
چوب، در میان سایر مواد و مصالح مورد مصرف بشر دارای امتیازات عدیده ای است. از جمله آنکه به نسبت وزنش از سایر مصالح رایج -حتی فولاد- محکمتر است. تبدیل آن به ابعاد و اشکال و طرح‌های مورد نظر آسانتر است، حرارت را منتقل نمیکند، از سایر مصالح به نسبت ارزانتر است و… افزون بر آن، با پیشرفتهایی که در زمینه‌ی مقاوم ساختن چوب در مقابل حریق حاصل شده است، فواید آن افزایش یافته است. اگر چوب را پس از بریدن، خوب خشک کنند، سبک تر و محکم تر میشود. تَرَک نمیخورد و پیچیده نمی شود. از احتراق ناقص چوب، زغال و از تقطیر آن به کمک وسایل و ابزار علمی، الکل متیلیک، قطران و گاز چوب و… به دست می آید. لذا سده‌های طولانی است که انسانها از چوب برای تأمین نیازهای گوناگون خود استفاده میکنند و در قرون اخیر، با توجه به اهمیت حیاتی این ماده و از ترس مواجهه با کمبود آن، انسانها به فکر مبارزه با آفات چوب و نیز مراقبت ویژه از جنگلها افتاده اند و در تلاشند تا هم از تعداد مصرف کنندگانی، جز خود، از چوب بکاهند و هم با افزایش طول عمر آن، موجبات بهره دهی بیشتری از آن را مهیا کنند.
به هر حال، روز به روز بر موارد مصرف چوب به ویژه بر میزان کاربرد آن در عرصه‌ی هنر افزوده میشود و انسانها به مراتب و بیش از گذشته‌های نه چندان دور و حتی در حال حاضر قدر و منزلت آن را خواهند دانست.
نگاهی به تاریخچه استفاده از چوب در جهان
نیل تا ۳۲۰۰ سال ق.م – و به خصوص در دوره‌ی عصر جدید – مصری ها راه استفاده از چوب را به خوبی می دانستند و طی این مدت در اطراف خانه‌های خود نرده‌های چوبی برپاداشته بودند. از دوره‌ی استفاده از سنگ و مس در صنعت، صنایع مربوط به چوب ترقی فراوان کرده و ساختن انواع تختخواب و تابوت‌های چوبی رواج یافت و در دوره‌ی حکومت خاندان تین ترقی و رونق صنایع چوب به حدی رسید که درهای چوبی بزرگ یکی از ملزومات قصرها و ابنیه‌ی اداری و مسکونی به حساب می آمد.
در حال حاضر نمونه‌های فراوانی از آثار چوبی مصر باستان در موزه‌ی لندن و موزه‌ی لوور پاریس نگهداری می شود که مطالعه‌ی آنها میتواند راهگشای شناخت پیشرفت صنعت چوب در مصر باشد. گفتنی است که سایر ملل و اقوام هم نسبت به درجه‌ی ترقی و پیشرفت خود، به اهمیت چوب توجه داشته اند. چنانکه در چین و از حدود سال ۱۱۲۲ ق.م ارزش چوب شناخته شده بود و آیین نامه‌هایی نیز برای تنبیه قطع کنندگان درختان جنگلی در نظر گرفته بودند.
در یونان باستان، صنایع چوب – از جمله روکش سازی – رواج بسیاری داشته و از آن برای ساخت تخت روان و میز استفاده می شده و بر اساس نظر زنده یاد استاد مهندس کریم ساعی، اهمیت چوب برای یونانیان به آن اندازه بوده که طبق افسانه‌های ملی می پنداشتند، هر درختی را فرشته ای نگهبانی میکند و با قطع درخت، آن فرشته نیز کشته میشود. به همین جهت در صورت ضرورت قطع یک درخت، برای آن قربانی می دادند. در روم نیز چوب ارزش خاصی داشته و حتی می توان گفت رومی ها از اصول جنگل داری اطلاع کافی داشته اند. پس از میلاد مسیح هم گسترش صنایع چوب در اروپا ادامه یافت. در روم ساخت کشتی‌های بزرگ کاملا رایج شد، در حدود سال ۱۰۰۰ میلادی، هنگامی که وایکینگ ها بر قسمت اعظم اروپای شمالی مسلط شدند، علت پیروزی خود را در اختیار داشتن کشتی‌های بزرگ مجهزی اعلام کردند که هم اکنون بقایای آنها در موزه‌های کشورهای نروژ و دانمارک موجود است.
از سوی دیگر با رواج دین مسیح، صنایع چوب همانند سایر صنایع تحت تأثیر و در خدمت دین جدید قرار گرفت. در و پنجره‌های کلیساهایی که طی قرون اولیه‌ی ظهور مسیح ساخته شده، به خوبی می تواند مؤید این ادعا باشد. کما اینکه در معماری رومن (رمانسک) – که از قرن دهم تا سیزدهم میلادی ادامه داشته است – در معماری گوتیک نیز که از اواخر قرن دوازدهم در فرانسه و در تمام قرون وسطا، تا قرن شانزدهم میلادی در اروپا ادامه داشته است – قالب در و پنجره ها را چوب و به خصوص چوب بلوط تشکیل می دهد.
بعد از رنسانس نیز صنایع چوب گام دیگری در راه تکامل برداشت، به طوری که تاریخ نشان می دهد در زمان ملکه الیزابت در انگلیسی، چوب به قدری مورد توجه قرار گرفت که باعث نگرانی دولت شد.
در شبه قاره‌ی هند هم از زمان‌های دیر و دور گذشته تا به امروز، چوب از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار بوده است. چوب‌های آبنوس، بَقَم، بّلسان بنفش و صندل (سندل) در هند و چوب شیشام در پاکستان از جمله چوب‌هایی بوده و هست که از آنها در ساخت وسایل، ابزار، تندیس ها و صنایع و هنرهای مرتبط با چوب استفاده شده است. در کشور اندونزی نیز از زمان‌های دور تا به حال از چوب‌های مختلف در ساخت بت، تندیس و نیز آثار کنده کاری و منبت استفاده نموده اند.
در کشور استرالیا نیز چوب کاربرد فراوانی به ویژه در ساخت مبلمان داشته است. این وضعیت به خصوص در کشور فرانسه هم وجود داشته و دارد. ساخت انواع مبلمان به سبک لویی و سرویس‌های اتاق خواب از چوب، از هنرهای شاخص کشور فرانسه بوده و هست. به هرحال با مروری بر صنعت و هنرهای مرتبط با چوب در کشورهای مختلف جهان، این نکته مستفاد می شود: چوب از جمله موادی بوده که پیوسته نقش مهم و تعیین کننده ای در پیشبرد صنایع و حِرَف و هنرهای مختلف داشته است.